Onderzoek mediation in strafzaken: “Het maakt mensen bewuster van de gevolgen van hun daden”

Het is niet het eerste onderzoek van Meriem en Marion naar mediation in strafrecht. Ze bouwden voort op eerder onderzoek. “Dat leverde toen een competentieprofiel op met alles waaraan een mediator in strafzaken moet voldoen”, vertelt Meriem. “Dit profiel wordt nu in de praktijk gebruikt, onder andere om mediators in strafzaken op te leiden.” In dit vervolgonderzoek zoomen ze in op een specifiek onderdeel van mediation in strafrecht, namelijk: verantwoordelijkheid. Wat betekent het precies als de verdachte in zo’n proces de verantwoordelijkheid neemt, wat is daar de goede vorm voor? “Verantwoordelijkheid nemen door een verdachte wordt als essentieel gezien voor het welslagen van de mediation in strafrecht. Er is echter weinig bekend over wat een verdachte dan precies moet laten zien en of dit in de loop van het proces kan veranderen.”

Is dat erkennen van verantwoordelijkheid niet ook een vorm van schuld erkennen? Botst het belang van mediation hier niet met dat van het strafrecht? Marion: “In deze zaken gaat het altijd om mensen die al geheel of gedeeltelijk schuld bekennen. Als iemand alle betrokkenheid ontkent, is een herstelgesprek onmogelijk en mediation zinloos.” Mediation in strafrecht eindigt doorgaans met een mediation-overeenkomst en die overeenkomst is het enige dat de officier van justitie en rechter van het mediation-traject te zien krijgen”, vult Meriem aan. “Het is dus belangrijk dat daar niets nieuws in staat over de schuldvraag. Het is uitdrukkelijk niet de taak van de mediator om bij te dragen aan het bewijs van het strafbare feit.”

Stemmen verdachten niet alleen maar in met mediation omdat zij hopen dat het strafvermindering oplevert? Marion: “Mensen worden altijd gedreven door eigenbelang. Dat is niet erg. Het moet alleen niet de énige reden zijn om in te stemmen. Vaak hebben verdachten wel degelijk begrip voor het slachtoffer. Je moet niet onderschatten wat de impact is van een confrontatie met je slachtoffer. We zien in ons onderzoek dat het directe contact met het slachtoffer allerlei psychologische processen in gang kan zetten bij de verdachte, zoals empathie, spijt en berouw, die bijdragen tot verantwoordelijkheid nemen.”

Het onderzoek verdeelt het mediation-traject in verschillende fasen, waarbij verdachten stap voor stap meer verantwoordelijkheid kunnen nemen. Eerst komt de zaak bij een officier van justitie of rechter, die inschat of mediation van meerwaarde kan zijn. Meriem: “Zij kijken vooral of een verdachte passieve verantwoordelijkheid neemt: erkent deze betrokkenheid bij het incident? Bijvoorbeeld bij het geven van een klap, erkent de verdachte dit te hebben gedaan? Of het was uit agressie of zelfverdediging, is hier nog niet van belang. Passieve verantwoordelijkheid nemen is een minimum vereiste voor hen om door te verwijzen naar mediation.” Vervolgens onderzoekt de mediation-functionaris of de betrokkenen bereid zijn met elkaar in gesprek te gaan. Zo ja, dan voeren mediators een (individueel) intakegesprek met verdachte en slachtoffer.  Meriem: “Mediators kijken of een verdachte in staat is zich in te leven in slachtoffer. Wil die echt bijdragen tot herstel? De verdachte moet nu bereid zijn niet alleen passief maar ook actief verantwoordelijkheid te nemen.” Dit actief verantwoordelijkheid nemen houdt in dat de verdachte bereid is om herstelafspraken met het slachtoffer te maken.

Dat is een delicate inschatting, stelt Marion. “Soms lijkt een dader geen actieve verantwoordelijkheid te willen nemen maar starten we toch mediation, vanuit de professionele inschatting dat het gesprek het slachtoffer niet zal schaden en mogelijk alsnog gaat leiden tot het nemen van die verantwoordelijkheid door de verdachte. Het is hierbij van groot belang wat het slachtoffer wil. Het kan dat die toch een gesprek wil, ook al neemt de verdachte geen actieve verantwoordelijkheid - bijvoorbeeld omdat het slachtoffer een aantal zaken kwijt wil aan de verdachte. Het uiteindelijke besluit tot een gezamenlijk gesprek ligt echter bij de mediator. Deze moet ‘secundaire victimisatie’ voorkomen.”

Uiteindelijk vindt dan onder begeleiding van twee mediators het gesprek tussen de verdachte en het slachtoffer plaats. Gemaakte afspraken worden vastgelegd in een slotovereenkomst. Meriem: “Dat is eigenlijk een privaatrechtelijk uitstapje. De afspraken die worden gemaakt, gelden alleen tussen de deelnemers aan tafel. Maar ze worden wel meegewogen bij de beoordeling van de strafzaak.”

“We willen dat deze afspraken goed zijn afgedekt voor de zaak teruggaat naar de officier van justitie of rechter, zodat ze standhouden”, stelt Marion. Als voorbeeld noemt zij een schadebedrag dat de verdachte aan het slachtoffer wil vergoeden. Heel concreet wordt de omvang van het schadebedrag vastgelegd en wanneer dit bedrag door verdachte wordt overgemaakt naar de rekening van het slachtoffer. De verdachte stuurt hiervan een screenshot aan de mediator en deze plakt de screenshot achter de slotovereenkomst, zodat voor iedereen helder is dat dit is afgewikkeld.

De meerwaarde van mediation in strafrecht wordt gezien, blijkt uit de interviews die de onderzoekers afnamen. Marion: “Strafrecht is een ‘spel’ tussen de officier van justitie en de advocaat; de mensen waar het om gaat, zitten erbij en kijken ernaar. Ook binnen het strafrecht is er steeds meer oog voor het herstelrecht, voor dat wat er tussen verdachte en slachtoffer speelt, en dat mediaton daarbij helpen. Verbetering van de verstandhouding kan je immers niet van bovenaf opleggen, dat moeten mensen zelf doen.”

Mediation in strafrecht wordt vooral toegepast in zaken waarbij mensen elkaar kennen, zoals familie of buren. De onderzoekers stellen echter dat het ook van waarde kan zijn in zaken waar mensen elkaar niet kennen. “Denk aan een treinconducteur die geslagen is en die nu bij iedere passagier angst voelt. Een gesprek met de dader kan helpen deze angst weg te nemen. De dader wordt weer mens”, aldus Marion. “Een delict creëert soms een band tussen mensen die je moet zien te ontvlechten. Dat kan met mediation in strafrecht.” 

Ook volgens Meriem is er nog een wereld te winnen voor mediation in strafrecht. “Het kan in veel meer zaken van meerwaarde zijn. In het werkveld wordt bijvoorbeeld gezegd dat je het niet moet gebruiken in gevallen van stalking, omdat je de stalker zo weer in contact brengt met het slachtoffer. Toch is ook hier mediation ingezet, met goede resultaten. Als een verdachte ziet wat het misdrijf met iemand doet, kan deze verantwoordelijkheid nemen. Dat kan voor beide partijen van grote meerwaarde zijn. Mediation maakt mensen bewuster van de gevolgen van hun daden.”

Marion: “Pas gaven we nog voorlichting over mediation in strafrecht. Een van de aanwezigen zei: het is toch wel een softe bedoening. Ik vind: het kan juist veel confronterender zijn dan de strafrechtelijk veroordeling.”

De conclusies uit het eerdere onderzoek mondden uit in een handboek mediation in strafzaken. Dat boek is nu aangevuld met de nieuwe bevindingen.

Lees ook: Mediation in strafrecht: hoe de HU een beroep helpt ontwikkelen