Master of Informatics - Business & IT (MOI)

Maak kennis met Johan Versendaal, betrokken bij Master of Informatics.

Prof. Dr. Ir. Johan Versendaal is sinds begin september 2024 betrokken bij de Master of Informatics aan Hogeschool Utrecht. Samen met lectoren Pascal Ravesteijn en Guido Ongena bewaakt Johan de kwaliteit en actualiteit van de modules en toetsing en zorgt voor hoogwaardig en academisch onderzoek door de studenten. Ook is Johan vakdocent van de module Digital Ethics – onderdeel binnen de Master of Informatics en sinds 2008 als lector verbonden aan het lectoraat Betekenisvol Digitaal Innoveren.

We vroegen hem naar zijn inzichten over de huidige digitale ontwikkelingen en hun ethische implicaties en hoe deze een plek vinden binnen het lectoraat en de module. Én hoe zijn idool Nick Cave zich tot de ethiek verhoudt. 

‘Tot afgelopen september was ik dragend lector bij het lectoraat Betekenisvol Digitaal Innoveren. Die taak heb ik inmiddels overgedragen, waardoor ik mijn handen vrij heb voor de module Digital Ethics. Het lectoraat bestaat sinds 2002 en is daarmee een van de oudste lectoraten van Nederland. De focus is in de loop der jaren wel steeds gewijzigd. In het begin draaide het vooral om de ecosysteemgedachte: het afstemmen van de digitale systemen van bedrijven en organisaties op die van haar klanten, dealers en andere externe partijen. Door mijn achtergrond bij Baan, destijds een ERP-leverancier uit het midden van het land, had ik bij mijn overstap naar het lectoraat in 2008 al de nodige ervaring op dat gebied.’

Digitale innovatie is een sociaal-technische uitdaging

‘In 2015 hebben we het lectoraat hernoemd naar Digital Smart Services omdat we toen binnen de digitalisering een beweging zagen naar gestandaardiseerde, schaalbare (self-)services, waarmee bedrijven hun operationele processen efficiënter kunnen inrichten. Sinds 2019 heet het lectoraat Betekenisvol Digitaal Innoveren, de Engelse naam is Digital Ethics, omdat we zagen dat de ethische kant van de digitalisering steeds meer aandacht kreeg. Een goede keuze gezien de stroomversnelling waarin dit thema de laatste tijd is gekomen. Digitale innovatie is een sociaal-technische uitdaging. Het gaat niet alleen om hoe je de processen inricht, hoe je aan de regelgeving voldoet, of de strategie van de organisatie in sync is met de digitale innovatie, maar ook wat deze digitale innovatie betekent voor het werk en de waarden van mensen.’

‘We zitten op dit moment echt in het brandpunt van de ontwikkelingen. Zo las ik bijvoorbeeld vanmorgen nog in de krant dat minister Agema de problemen in de zorg met AI denkt op te lossen. Gelukkig kwam in hetzelfde artikel ook een aantal wetenschappers aan het woord die er wat genuanceerder over denken. Want geen enkele innovatie gaat zo snel als je wilt en heeft altijd 'bijwerkingen'; juist nu moeten we de ethische impact van digitalisering nauwkeuring beschouwen’ 

Stakeholderanalyse met ethische matrix

‘De mastermodule Digital Ethics richt zich op de vele ontwikkelingen binnen de digitale wereld en de gevolgen ervan voor privacy en ethiek. Bijvoorbeeld wat de gevolgen zijn van nieuwe wetgeving voor organisaties. En hoe die wetgeving wordt toegepast en welke invloed menselijk gedrag heeft op informatieveiligheid. Naast mij zijn aan de module nog drie docenten verbonden: twee docenten met expertise op het juridische vlak en een docente die onderzoek doet – gericht op gebruik van praktische filosofie en ethiek - naar digitale innovatie voor organisaties, teams en mensen. Bij het ontwerpen en implementeren van digitale innovaties spelen ethische kwesties, zoals de toegankelijkheid van de innovatie. Wil je als medewerker bijvoorbeeld geen social media gebruiken, dan ben je niet aangesloten als een innovatie die van zo’n platform gebruikmaakt. In dat geval staat de inclusie onder druk. Om de ethische kwesties in kaart te brengen, werken we met een ethical matrix waarmee je een stakeholderanalyse uitvoert: hoe zit de gebruiker in elkaar en wat zijn z’n behoeftes en in hoeverre sluit de digitale innovatie daarop aan?’

Diverse samenstelling zorgt voor rijkere discussies

‘De studenten werken in groepjes van drie aan een casus. Dat kan een fictieve casus zijn, maar meestal is het een praktijkcasus van een van hen. Het liefst werken we met groepjes studenten met verschillende achtergronden en perspectieven, omdat dit rijkere discussies oplevert. Binnen die casus moeten de studenten het morele dilemma definiëren: wat is hier het spannende ethische vraagstuk? Het moet echt een beetje schuren. Zoals bij digitalisering bij de overheid het spanningsveld tussen de eis van transparantie bij de totstandkoming van beslissingen en de privacy en het welzijn van burgers.’ 

‘Hebben de studenten de morele kwestie bij een digitale innovatie geformuleerd, dan laten zij er een aantal methoden en technieken op los. Onderdeel daarvan is het goed beschrijven wat die digitale innovatie oplevert. Daar kun je procesmodellen voor maken, beschrijvingen, use cases, kortom het traditionele IT-instrumentarium en dat verrijken met ethische componenten. En daarvoor gebruiken we dus onder andere de eerdergenoemde ethical matrix.’

Big Brown Data uit het riool

‘Vorig jaar hadden we een mooie casus over de Nationale rioolwatermonitor, de Big Brown Data. Zoals veel ontwikkelingen binnen de digitale transformatie roept ook deze innovatie ethische vragen op. Wanneer mag je iets wel of niet gaan meten in het rioolwater? Tijdens de coronaepidemie konden we aan de hand van die gegevens de verspreiding van Covid monitoren. Maar het is ook mogelijk om bijvoorbeeld inzicht te krijgen in de gegevens over cocaïnegebruik in een bepaalde gemeente. Gevaar is dat je gaat framen op basis van die gegevens. Zo'n gemeente wordt vereenzelvigd met cocaïnegebruik waarmee de publieke opinie wordt gestuurd. Je moet dus heel zorgvuldig omgaan met die gegevens. Bij Covid was het maatschappelijk voordeel groot en kon er op gehandeld worden, maar in hoeverre kun je dat zeggen over drugsgebruik in een bepaalde gemeente? Hoe moet je die data waarderen? Je moet sowieso zorgen dat de verwerking van die gegevens secure gebeurt, veilig gebeurt. 

Met het weggeven van je gedrag, word je kwetsbaar voor manipulatie

‘In haar boek The Age of Surveillance Capitalism, wijst de Amerikaanse hoogleraar Shoshana Zuboff op de gevaren van AI en de verregaande dataficering van de maatschappij. Het businessmodel van de Big Tech is het vergaren van zoveel mogelijk data zodat er voorspellingen gedaan kunnen worden. Als je inzoomt gaat het over het vergaren van data over het gedrag van individuele personen, waarvan een commodity wordt gemaakt die vervolgens wordt verhandeld. Wat veel mensen zich niet realiseren, is dat je met het weggeven van je gedrag kwetsbaar wordt, bijvoorbeeld voor manipulatie. Het is daarom goed dat in februari 2025 de AI Act in de EU van kracht wordt. Prima om te kijken wat je met digitale techniek allemaal kunt doen, maar het moet wel gekanaliseerd worden, je moet het onder controle blijven houden. Bijvoorbeeld met een risicoplan en allerlei andere voorwaarden waar organisaties aan moeten voldoen. Dat lijkt me voor veel organisaties best een uitdaging. De manier waarop China AI gebruikt, onder andere voor een social credit system, gaat mijns inziens veel te ver: reputatie wordt in zo'n geval eigenlijk een soort nieuwe munteenheid op basis waarvan je wel of niet bepaalde dingen kunt doen. Ook in Amerika, waar de markt bepaalt, is veel verbetering mogelijk. Maar uiteindelijk komen de vraagstukken waar wij in de EU nu al goed over nadenken, ook daar een keer bovendrijven. Wat mij betreft is de beperking die wij onszelf nu al via de AI Act opleggen daarom eerder een voordeel dan een nadeel voor onze positie ten opzichte van die landen.’

Hier en daar wat tweaken

‘Het fundament van de module Digital Ethics staat heel goed, grote veranderingen gaan we dan ook niet doorvoeren. Maar we gaan wel zo hier en daar wat tweaken, bijvoorbeeld door extra aandacht te besteden aan de AI Act. Ook Value Sensitive Design krijgt meer aandacht. Er is verder tot nog toe weinig rekening gehouden met de dynamiek van AI-systemen: het gevaar van bias ligt bijvoorbeeld op de loer als je de trainingsdata niet goed bijhoudt. Met één keer ontwerpen en implementeren ben je er dus niet, je moet blijven monitoren. En ik denk dat in de toekomst ook blockchain weer op gaat komen. Het is nu een beetje weggezakt door de negatieve pers vanwege de Bitcoin, maar ik zie nog steeds hele grote mogelijkheden, bijvoorbeeld in de logistiek.’ 

Fingerspitzengefühl

‘Het mooie aan Digital Ethics is dat het vakgebied zich continu ontwikkelt door de voortdurende stroom van digitale innovaties. Ik krijg veel energie van het gesprek en contact met de studenten tijdens de cursus. Daar leer ik veel van en het zorgt ervoor dat ik op de hoogte blijf van de laatste ontwikkelingen. Soms vraag ik me wel eens af wat ze nog van mij leren? Laat dat dan maar mijn ervaring, overzicht en fingersptizengefühl zijn.’

Nick Cave, een indrukwekkende artiest die blijft innoveren

‘Ik werk vier dagen per week, de vijfde dag ben ik opa voor mijn vier kleinkinderen. Daarnaast probeer ik het hardlopen weer op te pakken, daar ben ik de laatste tijd te weinig aan toegekomen. En ik ben een groot muziekliefhebber van artiesten als Queen, Genesis, Yes, Porcupine Tree en Steven Wilson. Ik ben nu bezig in Faith, Hope and Carnage, een geweldig boek van journalist Seán O’Hagan over Nick Cave, ook een van mijn idolen. Met mijn muziekvrienden ben ik laatst nog naar een concert van hem geweest in de Ziggo Dome. Een indrukwekkende artiest, hij blijft innoveren en verkent in zijn boek existentiële en ethische vragen over geloof, kunst, muziek, vrijheid, verdriet en liefde. Je begrijpt dat mij dat enorm aanspreekt.’